Müftü Mustafa Başkapan
BAŞKAPANZÂDE HACI HAFIZ MUSTAFA VEHBİ EFENDİ (MÜFTÜ BAŞKAPAN)
Başkapanzâde Hacı Hafız Mustafa Vehbi Efendi, meşhur ismiyle Müftü Başkapan, resmî nüfus kayıtlarına göre Rûmî 1 Temmuz 1279 [Miladi: 13 Temmuz 1863] yılında Erzurum ilinin İspir ilçesine bağlı Ortaköy köyünde (Mahalle) dünyaya gelmiştir. Babası, yörenin ileri gelenlerinden Mustafa Ağa’nın oğlu Ali Efendi, annesi ise İncesulu Hacı Osman Efendi’nin bacısı Zelha (Ballı Ebe) Hanım’dır.
Mustafa Vehbi Efendi, eğitimine küçük yaşlardan itibaren babası Ali Efendi’den dinî dersler alarak başlamış ve dinî tahsilini hafızlık eğitimiyle beraber Hacı Osman Efendi’yle sürdürmüştür. Hafızlığını tamamlamasının ardından eğitimine, bölgenin en önemli ve köklü eğitim kurumu olan İspir Kadıoğlu Medresesinde(1) devam etmiştir.
Bu medresede dönemin önde gelen âlimlerinden Fıkıh, Tefsir, Kur’an, Kelam, Hadis gibi dinî ilimlerin yanı sıra Matematik, Astronomi, Felsefe, Cebir, Tarih gibi müspet ilimleri tahsil etmiştir. Hafız Mustafa Vehbi Efendi, üç yüzden fazla talebenin eğitim gördüğü medresenin ahlakı ve çalışkanlığıyla öne çıkan en seçkin talebelerinden biri olmuştur. Tahsilini tamamlayıp icazetini aldıktan sonra İspir’in önemli isimlerini yetiştiren Kadıoğlu Medresesinde müderris olmuş ve burada uzun yıllar görev yapmıştır.
Hafız Mustafa Vehbi Efendi, müderrisliği süresince birçok âlim ve hafız yetiştirmiştir. Yetiştirdiği talebeleri tahsillerinden sonra pek çok önemli görevlerde bulunarak hem bölge halkına hem de diğer yöre insanlarına önemli hizmetlerde bulunmuşlardır. Bunlardan biri de Kadıoğlu Medresesinde öğrenim görüp 29 Ağustos 1947-18 Nisan 1972 tarihleri arasında 25 yıl İspir müftüsü olarak görev yapan, ahlakı, ilmi ve görev bilinciyle İspir halkının sevgi ve saygısına mazhar olan oğlu Müftü Ali Zeki Başkapan’dır. (2)
Müftü Başkapan, İspir’de ilmî ve insani kişiliğinin yanı sıra müftülük göreviyle de öne çıkan ve tanınan biridir. Onun müftülük makamına çıkışıyla ilgili olarak oğlu Ali Zeki Başkapan şu rivayette bulunur: Kadıoğlu Medresesinin baş müderrisi ve dönemin İspir Müftüsü Dâvud Efendi(3) yaşlanıp hastalanınca görevlerini yerine getiremez olur. İspir’in önde gelenleri, bir sohbet sırasında “Acaba Müftü Efendi, yerine kimi vasiyet edecek?” diye konuşurlar. Eşraftan Hürrem Efendi’nin(4) (Efeoğlu) dedesi Efe Hoca namıyla bilinen Mehmet Efendi, “Ben bu sorunun cevabını öğrenirim.” diye karşılık verir. Müsait bir zamanda Mehmet Efendi, Müftü Efendi’yi ziyaret eder. Hâl hatır sorup ona geçmiş olsun ve şifa dileklerini iletir. Ziyaretin uygun bir yerinde “Müftü Efendi! Hafız Mustafa’yı Sivas’tan istiyorlar, ne dersiniz?” diye sorar. Müftü Efendi, biraz sessizlikten sonra hafif doğrularak “Hafız Mustafa’yı yollamayın, o size lazım olacak.” diye cevap verir. Bütün İspir halkının aradığı sorunun cevabını alan Mehmet Efendi, ziyaret sonrası İspir eşrafına, “Müftü Efendi, yerine Hafız Mustafa’yı vekil tayin etti.” diye bildirir. İspir Müftüsü Dâvud Efendi’nin vefatından sonra vasiyeti üzerine Hafız Mustafa Hicri 1318 (Miladi 1900) yılında İspir müftüsü olarak tayin edilir.
Medrese hayatında ahlakı ve çalışkanlığı ile tanınan Hacı Hafız Mustafa Vehbi Efendi, müftülük makamına tayininden sonra da bu özelliklerinin yanı sıra pek çok üstün ilmî, insani erdemleriyle öne çıkan biridir. Örneğin müftülüğü sırasında dinî konularda son derece titiz ve adaletli davranmış., fetvalarında daima İslam dininin temel ilkelerini esas almıştır. Bu tutum ve davranışıyla İspir halkının gönlünde taht kurmuştur. Derin ilmî bilgisiyle verdiği fetvalar, toplum sorunlarına dair görüşleri hâlâ İspir halkı tarafından kabul görmekte ve uygulamalarda esas alınmaktadır.
Müftü Hacı Hafız Mustafa Vehbi Efendi, ilmî kişiliğiyle İspir dışında da tanınmıştır. Bununla ilgili oğlu Müftü Ali Zeki Başkapan tarafından rivayet edilen bir hadise şöyledir: “Müftü Başkapan 1900’lü yılların başında hac vazifesini yerine getirmek için üç arkadaşıyla İstanbul üzerinden yola çıkar. Bir cuma günü Sultan Ahmet Camii’nde vaaz edip namazı kıldırması teklif edilir. O bu teklifi kabul eder ve vaaza çıkar. Dönemin Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid Han da cuma namazını kılmak için Sultan Ahmet Camii’ne gelir ve vaazı dinlemeye başlar. Müftü Başkapan cuma vaazını biraz uzatınca arkadaşları endişelenip vaazı bitirmesini işaret ederler. Bu durumu fark eden Sultan II. Abdülhamid Han, Müftü Başkapan’ın vaazına devam etmesini ister. Namaz bittikten sonra Müftü Başkapan’ı yanına çağırır ve nereli olduğunu sorar. Müftü Başkapan, İspir Müftüsü olduğunu söyler. Bunun üzerine Sultan II. Abdülhamid Han, “Küçük gölde büyük balık...” diyerek Müftü Başkapan’ın ilmini ve yetkinliğini takdir eder.
Başkapan, ilmî kişiliğinin yanı sıra toplumsal meseleler karşısında da duyarlılık gösteren bir âlim ve müftüdür. Osmanlı Devleti’nin pek çok sorunla karşı karşıya kaldığı bir dönemde yaşayan her duyarlı Osmanlı vatandaşı gibi o da bu sorunlara ilgisiz kalmayarak fikir imalinde bulunmuş ve çözümler üretmeye gayret etmiştir.
Müftü Mustafa Vehbi Başkapan, dinî değerlerine olduğu kadar millî değerlerine de son derece bağlı bir şahsiyettir. Onun kimlik ve kişiliği; İslami değerlerin manevi ruhundan beslenip Türk kültürü ve tarihi ile bütünleşen sağlam temeller üzerine kurulmuştur. Bu özelliği, onun vatan savunmasında tereddütsüz olarak yer almasını sağlamıştır. Millî ve manevi değerlerinden aldığı güçle vatan savunmasına koşması ve bu savunma sırasında gösterdiği azim ve kararlılığı, onun derin ilminin ve kişiliğinin bir neticesidir.
Müftü Başkapan, Birinci Cihan Savaşı’nın başlamasıyla İspir ve yöresinin müdafaasında muazzam bir liderlik örneği ortaya koymuştur. Şecaatli bir âlim olan Başkapan’ın, yüksek feraset gücünü stratejik düşünebilme yetisiyle birleştirerek aldığı kararların ve halkı bilinçlendirip teşkilatlandırmaya yönelik yaptığı konuşmaların, başta İspir ve yöresi olmak üzere bölgenin düşman işgalinden temizlenmesinde çok önemli rolü olmuştur. Diğer taraftan yaptırdığı istihbarat çalışmaları ve oluşturduğu milis kuvvetleri, Ermeni mezaliminin İspir’deki emellerinin önlenmesinde kilit rol oynamıştır. Öyle ki, komşu il ve ilçelerin halkı, yediden yetmişe akıllara durgunluk verecek bir katliama maruz kalırken İspir ahalisi bu kıyımlardan en az kayıpla kurtulabilmiştir. İşte bu büyük başarı, Müftü Başkapan ve silah arkadaşlarının gayretleriyle olmuştur.
Birinci Cihan Savaşı’nın başlaması üzerine, son derece kritik bir bölge olan İspir’in Rus ve Ermenilere karşı savunulması için Müftü Başkapan’ın önderliğinde, “İspir Müdafaa Cemiyeti” kurulur. Bu cemiyetin varlığıyla birlikte İspir’de adeta bağımsız bir devlet tesis edilir. Müftü Başkapan, İspir halkının kaderiyle kendi kaderini birleştirerek devletsiz kalan halka devlet, hukuksuz kalan millete hukuk, korumasız kalan insanlara kalkan olur.
Müftü Başkapan, her türlü olumsuzluğa rağmen Türk milletinin gücüne ve birikimine olan vukufiyeti ve İspir halkına duyduğu yüksek güven neticesinde bu tarihî sorumluluğu göze alabilmiştir.
İmkânları sınırlı, hareket alanları dar ve yoksulluk içinde kıvranan halkın morali üzerinde Müftü Başkapan’ın bu vatanperver tavrı, büyük bir etki meydana getirmiştir. Devletin olmadığı, hâkimiyetin bulunmadığı, gücün tükendiği bir yer ve zamanda bazen bir insan bir devlet kadar güçlü, bir millet kadar etkili olabilmektedir. Müftü Başkapan’ın böyle bir şahsiyet olduğunu, ortaya koyduğu liderlik örneğinden anlamak mümkündür. Başkapan’ın tam anlamıyla stratejik düşündüğü, halkı örgütlendirme gücünden, bölgenin coğrafyasını düşmana karşı kullanma başarısından ve liderlik yeteneklerinden anlaşılmaktadır.
Devletin olmadığı yerde milletin iradesi fiili devlet olur. İspir’de de bu gerçekleşmiştir. Bir halkın en büyük gücü iradesidir. Bir halk kendi kendini korumaya karar verdiği an, zaferin şafağının söktüğü andır.
Müftü Başkapan ve silah arkadaşları önce vatan dediler… Önce millet dediler… Onlar İspir erleri, onlar İspir şehit ve gazileriydiler. Tek niyetleri bayrağın inmemesi, ezanın susmasıydı. Can alıp can vermeye ant içtiler... Birer sancak olup dikildiler ve mızrak gibi düşmanların yüreğine indiler.
Kendisini milletine adamış bir din ve devlet adamı olan Müftü Başkapan, İspir ve yöresinin düşmanlardan temizlenmesinden kısa bir süre sonra 16 Şubat 1919 [Rûmî: 27 Kânûn-i Sânî 1335 ve Hicri: 15 Cemâziye’l Evvel 1337] günü saat 12:00’de görevi başında vefat etmiştir.
Başta Müftü Başkapan ve silah arkadaşları olmak üzere özelde İspir ve yöresinin genelde ise aziz vatanımızın savunmasında görev alan tüm şehit ve gazilerimizi şükranla anıyor, rahmet ve minnetle yâd ediyoruz.
Bu yazıt, Millî Mücadelemizin önderi ve Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün, “Türk çocuğu atalarını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır.” vecizesindeki ‘Türk çocuklarına ilham veren ata’ vurgusuna mazhar olmuş Başkapanzâde Hacı Hafız Mustafa Vehbi Efendi’nin aziz hatırasına ithafen yazılmıştır.
Vehbi BAŞKAPAN
Bişkek, Aralık 2020
(1)Kadıoğlu Medresesi, 1725-1726 yıllarında dönemin Erzurum Müftüsü, İspirli Kadızâde Mehmet Efendi tarafından yaptırılmıştır.
(2)Ali Zeki Başkapan, d. 1310-ö. 1391 / d. 1894-ö. 1975 tarihleri arasında yaşamış ve 29 Ağustos 1947-18 Nisan 1972 tarihleri arasında 25 yıl İspir müftüsü olarak görev yapmıştır.
(3)Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum kayıtlarına göre 1304-1318 / 1886-1900 yılları arasında İspir müftüsü olarak görev yapmıştır.
(4)Rus işgali sonrası on beş ile altmış yaşlarındaki bütün erkekler esir olarak Rusya’ya sürülür. Hürrem Efendi’nin babası Mecit Efendi de sürgüne gönderilenlerden biridir. Rusya’da 2 yıl esir kalmıştır. Esareti sırasında sadece su ekmek ve tuz verilerek çalıştırılmıştır. Daha sonra Kırımlı bir arkadaşıyla kaçmayı başarmış, vatanına dönmüştür.
Hayati TEK'in 2022 baskılı "İspir Müdafaası Destanı Müftü 1918" kitabından da bilgi edinilebilir.
