1900 Tarihli Salnamede (Salname-i Vilayet-i Erzurum) İspir
Erzurum vilayetine ait 1900 tarihli bir Osmanlı Salnamesinde (Salname-i Vilayet-i Erzurum-1318 sene-i hicriye) İspir’e ait bölümün çevirisi.
Nahiyeye Dair Malûmât
İspir Kazası, yüzkırk kara mülhakasıyla (merkeze bağlı yerler) beraber beşbin ikiyüz doksan yedi hanedir. Onsekizbin doksan zukur (erkek) ve onyedibin beşyüz sekseniki inâs (bayan) ki ceman (toplam) otuzbeşbin altıyüz yetmişiki nüfusu cami ve üç nahiyeden mürekkebdir. Merkez hükümeti Erzurum’a onsekiz saat mesafede kain yediyüz haneli İspir kasabasıdır.
Kaza merkezinde vaki’ (bulunan) kalede Yavuz Sultan Selim Han hazretlerinin bir Camii Şerifi ve sur haricinde bir de Kanuni Sultan Süleyman Han hazretlerinin bir camii şerifiyle kaza dahilinde yüzyirmi cami ve mescid, elli medrese, on tekke ve zaviye, beş türbe ve üç hamidiye ibtidai mektebi, yüzkırk sıbyan mektebi ve otuz odalı bir hükümet konağı, yirmiüç kilise, yüz dükkan ve mağaza, altı han, bir kağıthane, sekiz kahvehane, dört yataklı bir misafirhane, bir telgrafhane, ikiyüz değirmen, beş fırın ve bir paruthane, üçyüz çeşme, altı bin arı kovanı, onüçbin esbâr ve samanlık, altıbin kadar bağçe ve ikiyüzelli arsa ve mezraa mevcuttur.
Mahsulât-ı arzıyesi buğday, arpa, sarı baş çavdar, darı, fasulye, mısır, mercimek, urum köşne, zikrek bakla, patates, fik, soğan, sarımsak, domates, bamya, kavun, karpuz, hıyar, lahana, çeriş ve sebzevât-ı sairedir.
Fevakihden (meyve) dahi elma, armud, ayva, şeftali, kaysı, kızılcık, muşmula, vişne, kiraz, cüz üzüm, tut, erik, zerdali olur.
Kilim, seccade, heybe, çorap, tozluk gibi malumat ve mensucatı vardır.
Orman
İspir kazasının Haşin kariyesi cihet-i şemaliyesinde vaki’ (Fısırik) namıyla binam olan ve üç buçuk metreden on iki metre uzunluğunda ve 10-30 santimetre katrında çam ağaçlarıyla ıhlamur ve eşcar-ı saire ve muhtelif çapta kereste ve odun ormanı mevcuttur. Hunud, Salaçur, Hotar ve Sabısur karyelerinde dahi hususi baltalıklar vardır.
Bu orman tahminen 250 hektarlık mütecaviz arazıyi istiab itmiş ise de yollarının sabul mürur olması hasebiyle Erzurum’a ve cihet-i saireye nakli imkan haricinde bulunduğundan bu ormanlardan yalnız cevarındaki karye ahalisinden başkası müstefid olamamaktadır.
Kasabaya civar Korga isimli dağda bir küçük orman yetiştirilmektedir.
Meâden
Karahan Karyesinin şark-ı şimalisinde iki metre uzağında ve karye-i merkureden doksan metre irtifaında (Hortuk) namı cebelde (dağda) olduğu evvelce bilinen linyit kömür madeni hakkında maden mühendisi rifatlü Kazım Efendinin geçen sene indel meayine makam-ı sani vilayete takdim edildiği rapor hulasasında:
İşbu maden bulunduğu arazinin vaziyeti münhad noktasından otuzbeş-kırk metre irtifaında ve 50-55 derece meylinde bir tepe ile müştekil bulunup maden bu tepenin ra’sinden tûlen (uzunluk) 200-250 metre inhitatında Hortuk deresi namıyla tevsim olunan büyük bir hat içtima-ı miyah kenarındadır.
Madenin şamil olduğu arazinin zılı azami binikiyüz ve zılı asgarı altıyüz metre tulunde (uzunluğunda) ve terbian yediyüz seksendört dönümden ibaret olup 10-12 derece meyl ile şark-ı şimalinden garb-ı cenubiye doğru Hortuk deresi cereyan idüp gitmektedir.
Mezkur derenin esbâb-ı tesiri ve zarbından yakında bulunan toprağı sıyırıp altmış metreye mütecaviz dolu ve bir buçuk metreden ibaret tahn bulunan kör tabakasını meydana çıkardığı görülmüş ve ahval hazıra-i meşhudesi esmer kör yani Bayraklı Linyit diye tabir olunan çeşidinden ve tahminen yüzde onbeş-yirmi nisbetinde kilogram ile mahlud bulunarak mahrufat yerine sarf ve istimale salih bir maden olduğu anlaşılmıştır.
Fenik icab ittirdiği lüzuma binaen icra kılınan hafriyat neticesinde iki metreye mütecaviz sahında maden tabakaları meydana çıkıp iş bu tabakalar iki derece yek diğerine müv^zi olarak şark-ı şimaliyeden garb-ı cenuba doğru zîr zemine mailen görülmüştür. Madenin bulunduğu mahallin zılı azami ile zılı asgari beyninde bulunan mesafadeki kısmı arazi dahilinde ve nukâd-ı müteaddide cüzü bir hafriyatla kömür tabakalarının zuhur itmesine ve bulunduğu arazide teşkil eden tabakanın hal-i hususiyeti ve istikamet-i müteaddideye verdiği şabatın kesrine nazaran altmış bin ton mütecaviz kömür istihsal keşf ve tahmin kılınmakla malik olduğu servet ve cesameti ihtiyacatı mahalliye ile kabil-i kıyas ve tatbiktir.
Madenin ihracında usulen mağara ve kayu hafri iktiza halinden ve kömür tabakaları arasında bulunan topraklar tebâşir ve kumlu kili tabakalarından müteşekkil bulunmasından dolayı kayu kafrinden müşkilat ve muhatırata mahal kalmak üzere hafr olunacak mağara ve kayuların derununda yağlama usulüne aşina ve kömür madeni ocaklarında işlemiş ve usul-u hafriye ve ihraciyeye vukuf-u kamile hasıl itmiş müsteid bir iki nefer üstadın lüzum görüldüğü ifade ve beyan olunmuştur.
İşbu kömürün derece-i kuvvet ve mahiyeti anlaşılmak içün ihraç olunan bir araba kömür götürülüp Erzurum’da Kars kapısında akdemce istihkam taburu tarafından inşa ettirilmiş olan ocak derununda ihrâk idilerek asakir-i şahane içün huşâb ve pilav tabh ittirilmiş ve yevm-i mezkurede taamın tabhına bir mucib tabla yüzseksen kayd hatab iktiza ettiği halde buna mukabil mezkur hatabın (odunun) üçte biri olan altmış kaya kömür ile tabh edildiği ındel tahrire anlaşılmıştır.
Semehrek Karyesinde hadid (demir) madeni olup evâilde ihraç idilmiş olduğu mevcut ocak harabeleriyle istidlal idilmektedir.
Karahan Karyesinde kömür madeni karbinde cesim bir tebâşir madeni vardır.
Tahzir deresinde bir mağara mevcuttur ki hazirandan temmuz gayesine kadar derununda buz hasıl olur.
İspir Kazasında ziyaretgah-ı enâm olan muzınne-i kiramdan hontûs karyesinde (Aşık Baba) ve Karsur karyesi civarında (Hüseyin Dede) nam-ı zâtlar ile Nefes Kasabasında (Seyyid Ahmed) ve (Halil Mengücek) medfun ve asâr-ı ruhaniyeleri medfundur.
İSPİR KAZASI
Kaymakam Mehmed Hilmi Efendi
Naibi Reşid Fehmi Efendi
Müftü Davud Efendi / Müderris
Mal Müdürü Mustafa Sabit Efendi
Tahrirat Katibi Kahraman Adil Efendi
Meclis-i İdare-i Kaza
Reis Kaymakam Efendi
Aza-i Tabi:
Naib Efendi, Müftü Efendi, murahhısa vekili Karayit Efendi, Mal müdürü Efendi, Tahrirat Katibi Efendi
Aza-i Müntehibe:
Firur Efendi, Mehmed Efendi, Ohanis Efendi, Avak Ağa
Bidayet Mahkemesi
Reis Naib Efendi
Aza
Hafız Mustafa Efendi, Abkâr Ağa, Başkatib Mehmed Efendi, Müstendık Muavini Mustafa Efendi, Katib-i Sani Mehmed Dursun Efendi, Mukâvelat Muharriri Münhal (Boş), Şeriyye Katibi Ali Efendi
Mali Kalemi
Müdür Mustafa Sabit Efendi
Muavin Mustafa Nusret Efendi
Refiki (Münhal)
Sandık Emini Refik Efendi
Ziraat Bank Sandığı
Reis Hafız Mustafa Efendi
Muhasebe Katibi Abdülhadi Efendi
Aza Mehmed Ağa, Hayrullah Efendi
Memûrin-i Saire
Nüfus Memuru Yusuf Cemil Bey
Katib Mevlüd Efendi
Tapu Katibi Nuri Efendi
Belediye Dairesi
Reis Hafız Abdullah Efendi
Aza Mehmed Ağa, Necib Bey, Hüseyin Ağa, Hafız İbrahim Efendi
Katib Kahraman Efendi, Sandık Emini Abdullah Efendi
- İspir Hamidiye Mekteb-i İbtidâi muallimi Hasan Vehbi Efendi. Aded-i Şakirdân 38.
- Merkeze merbut (bağlı) Salaçûr Hamidiye Mekteb-i İbtidaiye muallimi Abdülmecid Efendi. Aded-i Şakirdân 35.
Nevâhî (Nahiyeler) Müdirâtı
Nurgah Nahiyesi Müdürü Tayyar Bey, Katib Mehmed Efendi
Nurgah Hamidiye Mekteb-i İbtidai muallimi Ahmed Efendi. Aded-i Şakirdân 23
Çermeli Nahiyesi Müdürü Şükrü Bey, Katib Hüseyin Efendi.
* Salname; Erzurum Vilayet Matbaasında tab’ olunmuştur, Vüzera-i Saltanat-ı Seniyye’den Hasan Fehmi Paşa merhumun vakfıdır.
.jpg?mode=resize&width=1200)
.jpg?mode=resize&width=1200)
.jpg?mode=resize&width=1200)
.jpg?mode=resize&width=1200)
.jpg?mode=resize&width=1200)
.jpg?mode=resize&width=1200)
.jpg?mode=resize&width=1200)
.jpg?mode=resize&width=1200)
.jpg?mode=resize&width=1000)
.jpg?mode=resize&width=1000)
.jpg?mode=resize&width=1000)
.jpg?mode=resize&width=1000)
.jpg?mode=resize&width=1000)
.jpg?mode=resize&width=1000)
.jpg?mode=resize&width=1000)
.jpg?mode=resize&width=1000)
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi
Çeviri: İlhami SÖNMEZ (Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni), Eyüp DAŞDAN (Tarih Öğretmeni)
