19. Yüzyılın Son Çeyreğinde İspir Kazasının İdari Yapısı ve Nüfus
Özet
Bu çalışmanın konusu, 19. yüzyılın son çeyreğinde İspir kazasının idari durumu ve nüfusudur. Bu yıllar arasında yayımlanan Erzurum Vilayet Salnameleri, Osmanlı Arşivi belgeleri ve bazı ek kayıtlar bu çalışmanın kaynaklarını oluşturmaktadır. Makalede kazanın özellikle nüfus kayıtlarının 1874-1882 yıllan arasındaki kısmında ciddi sorun vardır ve bu "hane" hesaplaması meselesi tarafımızdan açıklanmıştır. Ayrıca 1896 yılına ait bir nüfus defteri ilk kez tarafımızdan yayımlanmıştır. Bu belge İspir tarihi bakımından özel bir önem taşımaktadır.
Sunuş
Bu makalenin konusu, 19. yüzyılın son çeyreğinde İspir kazasının idari durumu ve nüfusudur. Kısa bir süre hariç, söz konusu tarihler arasında Erzurum vilayetine bağlı olarak idare edilen İspir kazasının idaresi ve nüfusu hakkındaki en başlı kaynak, Erzurum Vilayeti Salnameleridir. Diğer taraftan şimdiye kadar hiç yayımlanmamış bir nüfus kaydı da bu makalede ilk kez yayımlanacaktır. Bu kayıt, Anadolu Umum Müfettişi Ahmet Şakir Paşa tarafından 1896 yılında yaptırılan nüfus yazımıdır.
İspir Kazasının İdari Yapısı ve Nüfusuna Dair Bazı Bilgiler
İspir kazası 19. yüzyıl boyunca, kısa bir dönem Bayburt sancağına bağlılığı dışında, Erzurum vilayetinin Erzurum sancağına bağlı bir kaza olarak idare edilmiştir. Bu nedenle kazanın idaresi ve nüfusu hakkında Erzurum Salnamelerinde (yıllık) bilgi bulunmaktadır.
Bu yıllıklardan 1871 (1288) yıllığında kaza nüfusu yalnızca Müslüman ve Hristiyan erkekleri içermektedir. Bu tarihte kırk (40) köyü bulunan İspir kazasında 9.197 Müslüman, 628 Hıristiyan olmak üzere toplam 9.825 erkek yaşamaktadır.
Bu verilere göre kazanın nüfusunun ne kadar olduğunu belirlemek mümkün değildir. Ancak iki yıl sonraki kayıtlarda hane sayısı 2.750, köy sayısı ise kırk bir (41) olarak gösterildiğine göre, bu tarihte de kazanın nüfusu yaklaşıktır. Dolayısıyla bundan iki yıl sonrasına ait 1873 (1290) yıllığındaki nüfus yol gösterici olacaktır. 1873 yıllığında kazanın nüfusu ayrıntılı olarak yazılmıştır. Bu kayıtlara göre 41 köyde 2.750 hanede 10.500 Müslüman, 628 Ermeni, 172 Katolik, 3 Rum’dan oluşan 11-303 erkek yaşamaktadır. Bu tarihte Tortum ve Gisgim (şimdiki Yusufeli) nahiyeleri İspir kazasına bağlı olduğu halde, bunların nüfusunu kazanın toplam nüfusu içine almadık.
1874 yılındaki bu ayrıntılı kayıtlarda bile kazanın toplam nüfusu verilmemiştir. Ancak Osmanlı geleneksel yazımlarında bir (1) "hane" beş (5) nüfus olarak hesaplandığından, kazanın toplam hanesi olan 2.750 hanenin nüfus karşılığı 13.750 kişidir. Oysa bilinen nüfus bakışlarına göre, en azından kadın ve erkek nüfusunun yaklaşık olması beklenir. Bu esas dışında, İspir kazasının 13.750 kişiye karşılık gelen 2.750 hanesinde 11.303 erkek vardır ve toplam nüfus içinde yaklaşık 2.500 kadın bulunuyor demektir ki, bunun imkânsız olduğu sayılardan bellidir. Şu halde İspir kazasının toplam nüfusunu yaklaşık belirlemek için 1 hanenin 5 kişi varsayılması mümkün değildir. Diğer yandan, her yöredeki yaşama çeşitliliği ve "ev (hane)” anlayışı birbirine benzemez olabilmektedir. İspirin tarihi yaşama şekli göze getirildiğinde, yakın zamanlara kadar, evli üç dört kardeşin bile baba ve dedeleriyle birlikte yaşadığı bilinmektedir. Bu evlilerin her birisi ayrı evler yapıp ayrılmak yerine, büyük çoğunlukla baba ve dede evlerine bire ek oda yaparak aynı “ev (hane)" içinde yaşamakta ve aynı haneden sayılmakta idiler. Örneğin, köylerde köy işleri için salma toplandığında belirttiğimiz şekilde yaşayanlar bir hane sayılır, ancak iş ve kârlarına göre farklı ücretler alınırdı. Bu nedenle de, İspir kazasının toplam nüfusunu yaklaşık bulabilmek için, hane sayısını, kadın erkek nüfusunu en az eşitleyecek bir rakam ile çarpmak gerekir. Bu durum 1882 (1299) yılı nüfus verilerine kadarki her yıllıkta gösterilen rakamlar için geçerlidir.
1871 yılından 1876 yılına kadarki bilgilerde, İspir kazasının köy sayısı 40 olarak gösterilmiş ise de, bu bilginin doğru olamayacağı açıktır. Çünkü 1876 yılında kazanın 142 köyü bulunmaktadır ve beş yıl içinde köy sayısının 140’a çıkması imkânsızdır. Dolayısıyla 1871 yılından 1876 yılına kadar verilen köy sayısına 100 köy ilave edilmelidir. 1876 yılına kadarki 40 köy, büyük ihtimalle İspir kazasının merkezine bağlı köyler olmalıdır. Bu yıllar arasında İspire bağlı olan Tortum ve Gisgim köyleri söz konusu rakama zaten dâhil değildir.
1876 (1293) yılındaki nüfus şöyledir: Kazanın 142 köyünde 3.500 hanede 10.500 Müslüman, 628 Ermeni, 173 Katolik ve 3 Rum erkek olmak üzere, toplam 11.321 erkek yaşamaktadır.
1877 (1294) yılındaki nüfus da yaklaşık aynıdır. İspir kazasının 142 köyünde 3.500 hanede 10.500 Müslüman, 638 Ermeni ve 15 Katolik olmak üzere toplam 11.153 erkek vardır.
Bayburt Sancağının Kurulması ve İspir Kazasının Bayburt’a Bağlanması
1882 (1299) yılında İspir, Bayburt sancağına bağlı bir kazadır. İspir kazasının Bayburt sancağına bağlanması 1879 yılında olmuştu. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından sonra Kars, Ardahan, Batum ve Artvin’in bir kısmı ile Çıldır sancağının merkezi olan Oltu’nun Ruslara bırakılmasıyla Trabzon ve Erzurum vilayetlerinde yeni bir idari düzenleme yapıldı. Çıldır sancağının Ruslara bırakılması sonucu sancak idarecileriyle memurları geçici olarak Bayburt’a gönderilmişti. Demek ki kanunen bulunan Çıldır sancağı, fiilen ortada yoktu. Çıldır mutasarrıfı Süleyman Paşa da Bayburt'ta oturuyordu. Erzurum valisi ve IV. Ordu kumandanı Karslı Hatunoğlu Kurt İsmail Hakkı Paşa, savaştan sonra ortaya çıkan bu yeni durumu Babıali’ye bildirerek, Çıldır sancağının yerine Bayburt sancağının oluşturulmasını ve eski Çıldır sancağı idarecilerinin Bayburt sancağına atanmalarını arz etti. Padişah II. Abdülhamit nezdinde kredisi yüksek olan Erzurum valisi Hatunoğlu Kurt İsmail Hakkı Paşa’dan gelen bu teklif, biraz da aceleye getirilerek kabul edildi. İsmail Hakkı Paşa’nın asıl amacı, kendisinin tanıdığı ve akrabaları olan Çıldır idare heyetindeki bazı kişilerle, memleketleri Rusya'ya bırakılmış bir kısım Karslı ahaliyi bir yere yerleştirmekti. Bu sebeple de, fiilen varlığı olmayan Çıldır sancağının yerine Bayburt’un sancak yapılmasını ve akrabalarının buraya yerleştirilmesini sağlamak istiyordu. Ancak, İsmail Hakkı Paşa, Babıali’ye yolladığı yazılarda bunları açıkça dile getirmiyordu. Ona göre Erzurum vilayeti epeyce küçültmüştü. Bu nedenle Gümüşhane’ye bağlı Kelkit ve Şiran kazalarıyla; Erzurum’a bağlı İspir, Tavusker, Tortum ve Gisgim’in dağ köyleri birleştirilerek, merkezi Bayburt olmak üzere “Bayburt Sancağı" adıyla yeni bir sancak oluşturulmalı ve böylece Erzurum vilayeti büyültülmeliydi. İsmail Hakkı Paşa’nın talebi, padişahın 2 Aralık 1878 (8 Zilhicce 1295) tarihli sözlü oluruyla, 1878 yılının Mart (1294 senesi Mart) ayından itibaren Kelkit, Şiran ve İspir kazalarının Bayburt'a bağlanmasına karar verildi ise de, bu kazalar ancak 1879 senesinde Bayburt sancağına bağlanabildi.
İspirin Bayburt sancağına bağlanmasından sonraki nüfusu, 1882 (1299) yıllığında gösterilmiştir. Bu kayda göre Gisgim (Yusufeli) ile birlikte bir kaza olan İspirde 155 köyde 3.580 hanede 17.928 Müslüman, 1.512 Katolik Hıristiyan, 1.432 Ermeni olmak üzere toplam 20.872 erkek bulunmaktadır.
1886 (1304/1302) yılında da Bayburt sancağına bağlı olan İspir kazasının 13 nahiyesinde 134 köy bulunmaktadır. Kazanın 5.281 hanesinde 16.829 erkek ve 15.688 kadın olarak toplam 32.517 kişi kayıtlıdır. Kazanın merkez-i hükümeti (idare yeri), Bayburd'a on sekiz saat mesafede Hışen'dir.
Bayburt Sancağının Lağvı ve İspir Kazasının Tekrar Erzurum'a Bağlanması
Önceden de ifade edildiği gibi, Kelkit ve Şiran, Gümüşhane’ye yakın; fakat Bayburt'a uzaktı. Ancak, sancak merkezinin Bayburt olması dolayısıyla işlerini mecburen orada görüyor ve uzaklıktan ötürü epeyce sıkıntı çekiyorlardı. Diğer taraftan Gümüşhane sancağı, Gümüşhane ve Torul’dan ibaret küçük bir sancak halinde idare edilmekteydi. Dere halkının ihtiyacı olan zahire ise, eskiden beri Kelkit ve Şiran’dan sağlanıyordu. Torul ve Gümüşhane arazisinin dağlık olması, buraların hububatça Kelkit ve Şiran’a olan ihtiyacını artırıyordu. Bu durumu Babıali’ye bildiren Trabzon valiliği, Kelkit ve Şiran’ın Bayburt’tan ayrılarak eskisi gibi Gümüşhane’ye bağlanmasını istedi.
Kelkit ve Şiran kazalarının Gümüşhane'ye bağlanması, Bayburt sancağının lağvedilmesini de gerektirebilirdi. Nitekim 1887 yılının sonlarına doğru Kelkit ve Şiran’ın Bayburt sancağından ayrılarak tekrar Gümüşhane sancağına bağlanmasına ve Bayburt sancağının da kaldırılmasına karar verildi. Kaldırılan Bayburt sancağının Bayburt kazası birinci sınıf kaza statüsüne alındı ve akıl almayacak bir şekilde İspir kazasıyla birlikte Erzincan sancağına bağlandı. Ancak, bu hem coğrafi hem de idari münasebetsizlik hemen anlaşılarak Bayburt ve İspir kazaları eskiden olduğu gibi Erzurum sancağına bağlandı.
Ansiklopedisi 1889 yılında basılan Şemseddin Sami, İspir kazasını Bayburt sancağına bağlı bir kaza olarak gösteri. Demek ki bu kayıt İspirin Bayburt’a bağlı olduğu zamana aittir. Fakat eserini 1892 yılında bastıran Vital Cuinet, Erzurum vilayeti kısmında İspir ve Bayburt kazalarını Erzincan sancağının kazaları olarak kaydeder. Eserin önsözü 1890 yılında İstanbul’da yazılmıştır. Eğer bu bilgi doğru ise, en iyi ihtimalle 1888 yılına ait olmalıdır. Ancak, eldeki kayıtlara göre 1888 yılına ait Osmanlı Devleti yıllığında İspir, doğru olarak Bayburt sancağına bağlı gösterilmiştir. Şu halde V. Cuinet'in kaydı ancak 1888 yılının sonlan için geçerli olabilir. Yine de mevcut belgeler böyle bir idari bağlılığın olmadığı yönündedir. Muhtemelen Cuinet, 1888 yılında alınan karan devlet merkezinden edinmiş ve öyle kayda geçirmiştir.
V. Cuinet’in verdiği bilgiye göre İspir kazasının 12 nahiyesi vardır. Bunlar Hunut, Salaçor, Çapans, Zagos, Koblad, Mezehrek, Baksı, Angicik, Keğans, Yunus, Koşmişad ve Hentek nahiyeleridir. Kazanın nüfusu şöyledir: 32.981 Müslüman, 2.750 Gregoryen Ermeni, 88 Katolik Ermeni, 75 Ortodoks Rum, 174 yabancı ve 11 ecnebi olmak üzere toplam 36.079 kişidir.
1893 (1310) yılında İspir kazasının 143 köyünde 5.281 hanede 17.456 erkek ve 16.346 kadın olmak üzere toplam 33.802 nüfusu vardır. Kazaya bağlı 12 nahiye bulunmaktadır. Bunlar Salaçor (müdürü Bahri Bey), Hunut (müdürü İbrahim Ağa), Hışen (müdürü Mail Bey), Koblad (müdürü İsmail Ağa), Nahizir (müdürü Hafız Mustafa Efendi), Nişonod (müdür vekili Şaban Ağa), Baksı (müdürü İbrahim Ağa), Yunus (müdürü Mehmed Efendi), Angicik (müdürü Hacı Ali Bey), Keğans (müdürü Adil Bey), Mezehrek müdürü (Koca Bey) ve Koşmişad (müdürü İsmail Ağa) nahiyeleridir.
Kemal H. Karpat, 1893 yıllı bir başka kaynaktan İspir kazasının nüfusunu şöyle tespit etmiştir: 14.563 kadın ve 15.588 erkek Müslüman, bir (1) erkek Rum, 1.100 kadın ve 1.199 erkek Gregoryen Ermeni, 42 kadın ve 37 erkek Katolik Ermeni, 11 erkek ecnebi olarak, toplam 32.541 kişidir.
1895 (1312) yılında İspir kazasının 142 köyünde 5.281 hanede 17.856 erkek, 16.796 kadın olmak üzere 34-652 kişi yaşamaktadır. Bu nüfus 16.590 Müslüman erkek 15.598 Müslüman kadın, 1.229 Ermeni erkek 1.157 Ermeni kadın, 37 Katolik erkek ve 41 Katolik kadından oluşmaktadır.
Bu tarihte İspir kazasının on iki nahiyesi mevcuttur. Bunlar Salaçor (müdürü Bahri Bey), Hunut (müdürü İbrahim Ağa), Hışen (müdürü Mail Bey), Koblad (müdürü İsmail Ağa), Nahizir (müdürü Hafız Mustafa Efendi), Nişonod (müdürü Şaban Ağa), Baksı (müdürü İbrahim Ağa), Kırık (müdürü Mehmed Efendi), Kocukdur (müdürü Adil Bey), Mezehrek (müdürü Koca Bey), Koşmişad (müdürü İsmail Ağa) ve Angicik (müdürü Hacı Ali Bey) nahiyeleridir.
Bu idari durumda iki yıl önceki Yunus nahiyesinin yerine Kırık, Keğans nahiyesinin yerine de Kocukdur köyleri nahiye merkezi yapılmış ve nahiyelere de bu köylerin adları verilmiştir.
Ahmed Şakır Paşa’nın Yaptırdığı Nüfus Yazımı (1896)
Ahmed Şakir Paşa, Berlin Anlaşmasının 6. maddesi gereğince Osmanlı Devletinin diğer anlaşmalı devletlere verdiği taahhüt dolayısıyla, yapılan ıslahat çalışmalarını daha ileri götürmek ve Anadolu’yu teftiş etmek üzere müfettiş tayin edilmişti. Bu görevde kendisine geniş yetkiler verilmiş, vilayet idarelerinin idari yapıları dâhil olmak üzere, birçok alanda değişiklikler yaptırmıştı. Teftiş ettiği vilayetler arasında Erzurum da vardı. Erzurum vilayetinin idaresini düzenlemekten başka, eğitimden sanayiye kadar birçok tespit ve tekliflerde bulunmuş, maden araştırmaları yaptırmış, nihayet Erzurum vilayetinin nüfusunu yazdırdığı gibi, bir de renkli haritasını çıkarttırmıştı.
Ahmet Şakir Paşa’nın yaptığı yeni düzenlemede İspir kazası üç nahiyeye bölünmüştü. Bunlardan merkezi İspir olan Merkez nahiyesi 50, Kırık nahiyesi 21 ve Norgâh nahiyesi 63 köyden oluşmaktaydı. Şakir Paşa, bu düzenleme ile vilayetteki birçok nahiyenin kaldırılmasını teklif etmiş, böylece nahiye sayılarını azaltmak istemişti.
Bu düzenleme sırasında yapılan nüfus yazımının defterleri 21 Nisan 1896 (9 Nisan 1312) tarihinde Şakir Paşa tarafından Erzurum valiliğine iletildi.
Bu defterlerde sadece erkek nüfus yazılıdır, ayrıca "hane sayısı" verilmemiştir. Dolayısıyla kazanın nüfusunun tam tespiti mümkün olamamaktadır. Söz konusu kayıtlara göre İspir kazasının nüfusu aşağıdaki tablodaki gibiydi:
İspir Merkez Nahiyesi
|
Köy Adı
|
Nüfus (Erkek)
|
|
|
|
Erkek
Hıristiyan
|
Erkek
Müslüman
|
|
İspir Kazası
|
125
|
334
|
|
Kağnasor
|
|
183
|
|
Kacikons
|
|
31
|
|
Koblad
|
|
76
|
|
Abcirens
|
|
88
|
|
Şiganus
|
|
147
|
|
Kalkons
|
|
77
|
|
Şehristan
|
39
|
|
|
Zirans
|
48
|
29
|
|
Kompur
|
|
170
|
|
Kordigas
|
|
37
|
|
Göç
|
36
|
91
|
|
Hişen
|
118
|
79
|
|
Mohşin
|
|
107
|
|
Koğons
|
|
102
|
|
Zikons
|
37
|
|
|
Mermurgans
|
|
55
|
|
Zagos
|
|
199
|
|
Fisrik Mezrası
|
|
200
|
|
Fisrikkala
|
|
72
|
|
Semebrek-i Fisrik
|
|
30
|
|
Danzut-ı Fisrik
|
|
118
|
|
Kıpak
|
|
6
|
|
Hunud
|
97
|
803
|
|
Lakubar
|
|
43
|
|
Hotar
|
|
117
|
|
Çinaçor
|
81
|
48
|
|
Salaçor
|
|
595
|
|
Tabsor
|
|
511
|
|
Çirkini
|
|
184
|
|
Tarpuni-i Ulya
|
|
99
|
|
Tarpuni-i Sufla
|
|
48
|
|
Cenker
|
|
100
|
|
Madur
|
|
139
|
|
Hentek
|
|
47
|
|
Vank
|
|
82
|
|
Çapans
|
|
175
|
|
Nahizir
|
|
122
|
|
Masans
|
112
|
|
|
Kırans
|
|
57
|
|
Ahpurik
|
|
310
|
|
Kaç
|
50
|
|
|
Kirab
|
|
169
|
|
Kân
|
|
247
|
|
Nişonod
|
|
176
|
|
Kızılimaret
|
|
76
|
|
Hortik
|
|
128
|
|
Dişasor
|
35
|
56
|
|
Karsor
|
|
171
|
|
Barkur
|
|
103
|
|
Toplam
|
777
|
6840
|
Norgâh Nahiyesi
|
Köy Adı
|
Nüfus (Erkek)
|
|
|
|
Erkek
|
Erkek
|
|
|
Hıristiyan
|
Müslüman
|
|
Eşkens
|
|
111
|
|
Kilens
|
|
350
|
|
Şıhmos
|
67
|
84
|
|
Varzens
|
|
163
|
|
Hontus
|
|
106
|
|
Mezekrek
|
84
|
143
|
|
Norgâh
|
|
398
|
|
Gindehrek
|
|
142
|
|
Badırgens
|
|
95
|
|
Kılıççı
|
|
143
|
|
Kadmir
|
|
36
|
|
Karakoç
|
|
192
|
|
Amas
|
|
104
|
|
Kındıs
|
|
219
|
|
Decehrek
|
|
87
|
|
Cirasor
|
|
60
|
|
Gergesor
|
|
18
|
|
Bayırıdır
|
|
139
|
|
Koskor
|
|
171
|
|
Baksi
|
|
233
|
|
Hantis
|
|
58
|
|
Hozahbur
|
|
51
|
|
Ahpanos
|
|
156
|
|
Danzut
|
|
179
|
|
Orçor
|
|
147
|
|
Küçük Kocuktur
|
|
74
|
|
Vakşin
|
|
121
|
|
Pokisor
|
|
56
|
|
Büyük Kocoktur
|
|
169
|
|
Alikağans
|
|
132
|
|
Didanos
|
|
251
|
|
Çöpürgerıs
|
|
58
|
|
Modisor
|
|
84
|
|
Tıraht
|
|
134
|
|
Süleymanbağı
|
|
111
|
|
Angicik
|
|
192
|
|
Sadaka
|
|
50
|
|
Di şans
|
|
56
|
|
Vahnas
|
|
69
|
|
Kağans
|
|
256
|
|
Ekirger
|
|
120
|
|
Hartamus
|
|
108
|
|
Sidons
|
|
51
|
|
Abrans
|
|
87
|
|
Mitens
|
|
84
|
|
Semehrek
|
|
132
|
|
Karakafur
|
|
57
|
|
Kızılhasan
|
|
65
|
|
Degirmendere
|
|
94
|
|
Yunus
|
|
119
|
|
Avcı
|
|
163
|
|
Mülk
|
|
103
|
|
Akseki
|
|
55
|
|
Zegrek
|
|
93
|
|
İncesu
|
|
55
|
|
Ortaviran
|
|
98
|
|
Karons
|
|
29
|
|
Persor
|
|
60
|
|
Karaseydi
|
|
49
|
|
Vartinik
|
|
204
|
|
Cibali
|
|
137
|
|
Bozan
|
|
67
|
|
Atürküten
|
|
30
|
|
Toplam
|
151
|
7458
|
Kırık Nahiyesi
|
Köy Adı
|
Nüfus (Erkek)
|
|
|
|
Erkek
Hıristiyan
|
Erkek
Müslüman
|
|
Kınk Nahiye Merkezi
|
|
164
|
|
Leylek
|
|
50
|
|
Hoga
|
18
|
64
|
|
Zeğrek
|
|
77
|
|
Çipot
|
149
|
|
|
Koşmuşat
|
|
91
|
|
Karahan
|
|
73
|
|
Akpınar
|
|
48
|
|
Kayser
|
|
23
|
|
Karakaya
|
|
41
|
|
Tab
|
|
35
|
|
Dangis
|
|
42
|
|
Yağlı
|
|
72
|
|
Kaniş
|
|
24
|
|
Agindos
|
|
50
|
|
Zirens
|
|
40
|
|
Bağçevank
|
|
67
|
|
Hapuşkens
|
|
32
|
|
Şehirderedanzut
|
|
32
|
|
Sitank
|
|
71
|
|
Koşkisor
|
|
114
|
|
Toplam
|
167
|
1210
|
1897/1898 (1314-1315) yılında İspir kazasına bağlı on iki nahiye görünmektedir. Bunlar Salaçor (müdürü Bahri Bey), Hunut (müdürü İbrahim Ağa), Hışen (müdürü Mail Bey), Koblad (müdürü Mehmed Efendi), Nahizir (müdürü Hafiz Mustafa Efendi), Nişonod (müdür vekili Şaban Ağa), Baksı (müdürü Tayyar Bey), Vartinik (müdürü Şükrü Bey), Kocukdur (müdürü Adi, Bey), Mezehrek (müdürü Mehmed Bey), Koşmişad (müdürü İsmail Ağa) ve Angicik (müdürü Mıkdad Efendi) nahiyeleridir.
Bu tarihte kazanın 142 köyünde 5.281 hanede 17.656 erkek ve 17.105 kadın olmak üzere toplam 34.761 kişi kayıtlıdır.
Bu nüfusun açılımı şöyledir: 16.402 erkek ve 15.826 kadın Müslüman, 1.238 erkek ve 1.218 kadın Ermeni, 36 erkek ve 40 kadın Rum, 1 de ecnebi olmak üzere toplam 34.761 kişi kayıt altındadır.
Bu kayıtlardan da anlaşılıyor ki Ahmed Şakir Paşa’nın yaptığı nahiye düzenlemesi henüz uygulamaya konmamıştır. Ancak 1900 (1317) yıllığında Şakir Paşa’nın yaptığı nahiye düzenlemesinin yürürlüğe konulduğu görülmektedir. Çünkü bu tarihte İspir kazasının merkez (İspir), Norgâh ve Kırık adlı üç nahiyesi bulunmaktadır. Norgâh nahiyesinin müdür vekili Tayyar Bey, Kırık nahiyesinin müdürü ise Mehmed Kâmil Efendi’dir.
İspir kazasının 134 köyünde 5.297 hanede 17.925 erkek ve 17.373 kadın olmak üzere toplam 35.298 kişilik nüfusu vardır.
Bu nüfusun ayrıntısı ise şöyle idi: 16.664 erkek ve 16.109 kadın Müslüman, 1.243 erkek ve 1.224 kadın Ermeni, 38 erkek ve 40 kadın Katolik olmak üzere toplam 35.298 kişidir.
1901 (1318) yılında İspir kazasına bağlı üç nahiye vardır. Bunlar merkez, Norgâh (müdürü Tayyar Bey) ve Çörmeli (müdürü Şükrü Bey) nahiyeleridir.
Bu tarihte İspir kazasının 134 köyünde 5.297 hanede 18.090 erkek ve 17.582 kadın olmak üzere toplam 35.672 nüfusu vardır.
Bu nüfusun açılımı ise şöyle idi: 16.807 erkek ve 16.300 kadın Müslüman, 1.245 erkek ve 1.242 kadın Ermeni, 38 erkek ve 40 kadın Katolik olmak üzere toplam 35.672 kişidir.
Değerlendirme
19. yüzyılın son çeyreğinde, dokuz yıllık süre (1879-1888) hariç, Erzurum vilayetine bağlı bir kaza olarak idare edilen İspir, sözü geçen yıllar arasında Bayburt sancağına bağlı kalmıştı. Çalışmaya konu olan yıllarda Erzurum Vilayeti Salnamelerinde nüfusu ve idari durumu hakkında yeterli kayıtlar bulunan İspir, bu çalışmada birçok düzeltme ile ortaya konmuştur. Bu bakımdan ilk hatırda tutulması gereken husus, yıllıkların dikkatli kullanılması gerektiğidir. Metinde de tespit edildiği üzere; 1874 yılından 1882 yılına kadar kazanın "hane" sayısı ile toplam nüfusu arasında ciddi tutarsızlıklar vardır. Bunun, metinde işaret edildiği gibi, klasik "hane” karşılığı olan “beş (5)” rakamı ile değil, kadın erkek nüfusunu en azından birbirine yaklaştıracak bir rakam ile çarpılması gerektiği açıklanmıştır. Bu çalışmada, ilk kez yayımlanan 1896 yıllı bir nüfus defteri İspir idare ve nüfus tarihi bakımından önemlidir. Çünkü bu tarihte Tortum ve Gisgim (Yusufeli) kazaları İspire bağlı değillerdi, dolayısıyla hemen hemen bugünkü İspir kazası sınırlarını gösteren orijinal bir kayıttır.
İspir kazasına bağlı olan Tortum ve Gisgim (Yusufeli) nahiyeleri sonradan ayrı birer kaza yapılmıştır. Ancak, İspire bağlı oldukları yıllarda bu nahiyelerin nüfusu İspir kazasının nüfusuna tarafımızdan eklenmemiştir. Yalnızca 1882 yılına ait kayıtta Gisgim ile beraber yazıldığı için, o yılki nüfus kaydı zorunlu olarak birlikte verilmiştir.
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 53, Aralık 2014
Yrd. Doç. Dr. İskender Yılmaz - Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
